TARIM 101: Kimyevi Gübre Çeşitleri

Tarımsal üretimde bol ve kaliteli ürün elde edebilmek için gerekli girdiler arasında kimyevi gübreler önemli bir yer tutar. Ekinlerin ihtiyacı olan besinleri sağlayan gübreler, yeterli ve kaliteli mahsul alabilmek için kullanılıyor. Toprak besinleri, toprağa veya doğrudan ekine verilebiliyor. Tarım ve Orman Bakanlığı’nın Gübre Tavsiyeleri makalesine göre, toprak analiz edilerek eksikleri belirleniyor ve ardından destek olacak gübreler seçiliyor. Alınan toprak örneklerine, ekine göre gübre miktarı belirleniyor. Çünkü günümüzde dünya nüfusunu organik tarım ile beslemek mümkün değildir. İlaç, tohum, gübre, makine vb. gibi zirai girdilerin etkileri dikkate alındığında; gübrenin mahsul verimini tek başına %50-70’e kadar artırdığı tespit edilmiştir. Dengeli ve düzenli gübreleme ile:

• Birim alandan daha yüksek verim alınır, • Ürünlerin kalitesi yükseltilir, • Toprakta verimliliğin sürekliliği sağlanır ve kazanç sürekli hale getirilir, • Bitkilere daha iyi bir gelişme ortamı oluşturulur, • Topraktan çeşitli şekillerde uzaklaşan besinler toprağa tekrar kazandırılır.

Yüksek verimli ve kaliteli ürün yetiştirebilmek için bitki ve toprağın ihtiyacı olan gübrenin doğru seçilmesinin yanı sıra gübrelemede miktar, zaman ve uygulama şekline de dikkat edilmelidir. Dengeli ve düzenli bir gübreleme için mutlaka toprak ve yaprak analizleri yapılmalıdır.

AZOTLU GÜBRELER

Bitkiler için mutlak gerekli gübrelerden en önemlisi azotlu gübrelerdir. Toprakta bulunan azot miktarı bitkilerin sağlıklı olarak büyümesi, kaliteli ve yüksek oranda mahsul vermesi için yeterli değildir. Bu bakımdan bitkinin ihtiyacı olan azotun, azotlu gübrelerle toprağa verilmesi gerekmektedir. Türkiye topraklarının %93 ünde azot yeterli seviyede değildir. Bitkiler azot ihtiyacını daha çok amonyum (NH4) ve nitrat (NO3) formundaki azot kaynaklarından temin ederler. Bütün azotlu gübreler toprağa uygulandıklarında parçalanarak amonyum veya nitrata dönüşürler. Bütün azotlu gübrelerin ham maddesinin amonyak olması ve toprağa uygulandıklarında da parçalanarak amonyum ve nitrata dönüşmesi nedeniyle, herhangi bir azotlu gübre ile bitkinin azot ihtiyacını karşılamak mümkündür. Ancak bu gübrelerin yetiştirilen bitki çeşidine, iklim ve toprak özelliklerine bağlı olarak birbirine tercih edilen yönleri vardır.

Azotlu gübrelerin,

1/3’ü ilkbahar toprak hazırlığında, 1/3’ü çapalama sırasında ve 1/3’ü de ilk sulama ile toprağa verilmelidir.

Özetle Azotlu Gübreler

• Kök teşekkülünü, bitkinin gelişmesini ve büyümesini sağlar,

• Bitkilerin olgunlaşmasını çabuklaştırır.

• Mahsulün kalitesini yükseltir.

• Dane dökümünü önler, verimi çoğaltır.

• Daneler olgun olur.

Azotlu Gübrelerin Eksikliğinde Ortaya Çıkan Problemler Bitkiler için hayati önemi olan azotun yeterli derecede temin edilemediği durumlarda bitkide bazı noksanlık belirtileri ortaya çıkar. Yeteri kadar azot alamayan bitkilerde yapraklar küçülür, dallar zayıf olur ve yukarı doğru büyür, yan sürgünler azalır. Yapraklar ilk önceleri solgun ve sarı-yeşil bir renktedirler. Yapraklardaki bu sararmalar önce yaşlı yapraklarda ortaya çıkar. Azot noksanlığının devam etmesi durumunda yapraklar sararıp kahverengine döndükten sonra kururlar. Yaprak ayasındaki bu renk değişiklikleri yaprak damarlarında da aynen görülür.

Azot eksikliği,

• Diğer elementlerinin bitki tarafından yeterli derecede alınıp – alınamamasına tesir eder.

• Protein ve enzimlerin sentezi yavaşlar. Bitkinin gelişmesi durur, bitki bodur kalır.

• Bitki bazen kırmızımtırak bir renk alır.

• Verim düşer.

• Hububatta sapa kalkma başlangıcında olursa yapraklar açık yeşil bir renk alır. Saplar ince ve zayıf, başaklar kısa kalır ve taneler iyi olgunlaşmaz.

Azotlu Gübre Fazlalığında Ortaya Çıkan Problemler

Yetersiz azot bitki gelişmesi üzerinde nasıl olumsuz etki yaparsa, aşırı miktarlarda azot uygulamaları da bitki gelişmesini olumsuz yönde etkiler. Bu durum hem üretimin düşmesi

hem de gübre masrafını gereksiz yere artırmış olması bakımından arzu edilmez. Azotlu gübrelerin bitki gelişmesi üzerine etkileri çok bariz ve hızlı olduğu için, noksanlık belirtileri görüldüğünde yeterli miktarlarda uygulanan azotlu gübrenin bitki gelişmesi üzerindeki etkisini hemen görmek mümkün olduğu gibi, aşırı miktarlarda azotlu gübre uygulamalarının olumsuz etkisi de belirgin bir şekilde ortaya çıkar. Bu durumdaki bitkiler körpe yapılı olurlar ve hastalıklara daha kolay yakalanırlar.

• Gübre fazla kullanıldığı için maddi kayıp oluşur.

• Bitki süratle büyür, ekinler yatar. Üründen ziyade sap verimi olur.

• Dokular ve hücre zarları gevşek teşekkül eder.

• Bitkinin kuraklığa, soğuğa, hastalık ve zararlılara karşı mukavemeti azalır.

• Meyveler kalitesiz olur. (Kalın kabuklu, sünger gibi ve dayanıksız olur.)

Azotlu Gübre Çeşitleri

Amonyum sülfat %21 Genellikle beyaz renklidir, toz şekere benzediği için “şeker gübre” diye de adlandırılır. Beyaz veya diğer renklerde olabilir fakat renk farklılığının bitki üzerindeki etkisinde değişiklik olmaz. Kireçli topraklarda güvenle kullanılabilir. Azotlu gübreler içinde kükürt içeren tek çeşittir.

Üre %46 Üre içindeki azot, diğer azotlu gübrelerden daha çoktur. Üre gübresinin %46’sı azot bitki besin maddesidir. Üre bütün bitkilere, her dönemde uygulanabilecek bir gübredir. Fakat fazla verilmesi gerekiyorsa kullanılacak üre miktarı birkaç defada uygulanmalıdır. Toprağa verildikten sonra hemen karıştırılmalıdır. Aksi takdirde toprak yüzeyinde kalan gübrede azot kaybı/uçması olabilir.

Amonyum Nitrat %33 Amonyum nitrat gübresi, kireçli (CAN %26) ve saf halde (AN %33) olmak üzere iki ayrı türde piyasada satılır. Kireçli olanı yaklaşık olarak %26 oranında saf azot besin maddesi içerir ve bu, kalsiyum amonyum nitrat gübresi olarak bilinir. Saf amonyum nitrat ise min. %33 azot içerir. Amonyum nitrat gübresinin bitkilere etkisi hem çabuk hem de devamlıdır. Ekim zamanı kullanılabileceği gibi, bitki gelişiminin belirli dönemlerinde de başarı ile uygulanabilir. Yoğun yağış alamayan topraklarda üst gübre olarak CAN %26 yerine AN %33 kullanılmalıdır, çünkü topraktaki nem AN %33 gübresini eritebilmektedir.

FOSFORLU GÜBRELER

Bitki büyümesinde mutlak gerekli gübrelerden birisi de fosforlu gübrelerdir, halk arasında “taban gübresi” olarak da bilinir. Fosfor olmadan bitkide hücre çoğalması ve büyüme olmaz. Yeni köklerin, çiçek ve çiçek tozunun, tohum ve meyvenin teşekkül etmesi için bitkilerin mutlak surette fosfora ihtiyacı vardır. Fosfor, bitkilerin olgunlaşmasını hızlandırdığı gibi, köklerin gelişmesini de artırır. Fosforun gerek kök gelişmesini artırması ve gerekse olgunlaşmayı hızlandırması kurak yöreler için oldukça önemlidir. Kuvvetli ve iyi gelişmiş köklere sahip bitkiler, topraktaki su ve besin maddelerinden daha çok istifade ederler. Erken olgunlaşan bitkiler ise yaz mevsiminin sıcak ve kurak havalarından önce gelişmelerini tamamlayarak geç olgunlaşan bitkilere nispeten daha yüksek oranda verim verirler.

Fosforca fakir topraklarda yetişen bitkilerde büyüme yavaşlar. Yeni sürgünlerin sayısı azalır ve dikine büyürler. Yapraklar normal yeşil renkte olmayıp ekseriye mor bir renk alırlar ve vaktinden önce dökülürler. Fosfor noksanlığı çeken bitkilerde çiçeklenme az olur, tomurcuklanma ve çiçeklerin açması gecikir.

Tarım alanlarının birçoğunda fosfor problemi vardır. Bu problemin başlıca sebepleri,

• Toprakta bulunan fosfor miktarının az oluşu,

• Topraktaki fosforun tamamının bitkiye yarayışlı durumda olmayışı,

• Gübrelerle toprağa verilen fosforun önemli bir kısmının toprak tarafından tutularak bitkiye yarayışsız duruma geçmesi olarak sıralanabilir.

Tarım alanlarındaki fosfor probleminin ortadan kaldırılarak yeterli seviyede verim alınabilmesi için, yetiştirilen bitkinin ihtiyacı olan fosforun, fosforlu gübreler kullanılarak karşılanması gerekmektedir. Fosforlu gübrelerde suda erirlik esas alınmalı ve suda erir fosfor miktarı yüksek olan gübreler tercih edilmelidir. Bunlar, hareketsiz gübrelerdir. Bu nedenle fosforlu gübreleri uygularken kök derinliğine vermek gerekir. Fosforlu gübrelerin etkisi birkaç yıl sürer.

Fosforlu Gübreler,

• Kök teşekkülünü ve büyümesini sağlar.

• Bitkilerin olgunlaşmasını çabuklaştırır.

• Mahsulün kalitesini yükseltir.

• Dane dökümünü önler ve daneler dolgun olur.

• Verimi çoğaltır.

• Bitkinin kuraklığa dayanıklılığını artırır.

• Bitkinin hastalıklara karşı mukavemetini artırır.

Fosforlu Gübrelerin Eksikliğinde Ortaya Çıkan Problemler,

• Bitkiler bodur kalır. Dal ve yapraklar tam anlamı ile gelişemez.

• Saplar zayıf, kök büyümesi ve hububatta sapa kalkma sınırlı olur.

• Bitki yaprağı kirli yeşil veya kırmızımtırak renkte olur.

• Meyve ağaçlarında sürgünlerin büyümesi, çiçek ve tomurcuk açma yavaşlar

• Verim düşer.

Fosforlu gübrelerin fazlalığında, bitkiye herhangi bir olumsuz etki görülmemiştir.

Fosfor İçerikli Gübreler: TSP (triple süper fosfat) ve NSP (süper fosfat)

NSP – Normal Süper Fosfat Granüle ve danecikler halinde boz veya açık gri renktedir. Hafif asit karakterdedir. Uzun süre rutubetli ortamda depolanırsa topaklanabilir. Bileşiminde % 18 – 20 fosfor bulunmaktadır. Bünyesinde % 18 – 24 oranında kalsiyum (Ca) ve % 10-12 oranında kükürt bulunmaktadır. Tuzlu toprakların ıslahında kullanılması uygundur.

TSP – Triple Süper Fosfat Bileşiminde % 43-46 fosfor bulunur. Gri renkli, danecikler halindedir. Ekim ve dikimden önce veya ekim sırasında toprağa verilmeli, tohum veya kök derinliğine gömülmelidir. Etkili madde yüzdesine bağlı olarak bünyesinde % 12-16 oranında Kalsiyum (Ca) bulunmaktadır. Bu nedenle asit topraklarda etkinliği daha fazla görülür.

KOMPOZE GÜBRELER Birden fazla bitki besin maddesini bir arada bulunduran gübrelerdir. Kompoze gübre içindeki bitki besin maddeleri azot, fosfor, potasyum sırasına göre yüzde olarak ifade edilir. Mesela kısaca 3-15 adı verilen 15-15-15 terkibindeki bir kompoze gübrenin 100 kilogramında, 15 kilogram saf azot + 15 kilogram fosfor + 15 kilogramda potasyum var demektir. Kompoze gübreler birkaç çeşit bitki besin maddesini birlikte içerdiklerinden çiftçiler çeşitli gübreleri ayrı ayrı alma, taşıma, depolama ve tarlaya verme zorluklarından kurtulmuş olur. Daha az emek ve zaman harcayarak ekonomi ve kolaylık sağlanır. Buna karşılık kompoze gübrelerin kapsadıkları bitki besin maddeleri oranının ekilecek bitkinin ihtiyacına her zaman tam olarak uygun olmaması, kullanımında sınırlayıcı bir faktör olarak ortaya çıkar. Ayrıca gübredeki besin maddelerinin ayrı zamanlarda ve farklı metotlarla uygulanmasının gerektiği durumlarda da kompoze gübre kullanılması uygun olmayabilir. Yurdumuzun çeşitli topraklarında genellikle azot ve fosfor az, potasyum ise yeterli miktarda bulunduğu için kullanılacak kompoze gübrelerin çoğunlukla potasyum ihtiva etmeyen gübreler olması gerekmektedir. Bünyesinde her üç besin maddesini yani azot, fosfor un yanında potasyum eksikliği analizlerle tespit edilen sahalarda kullanılmalıdır.

Kompoze gübrelerin kullanımıyla ilgili olarak

• Türkiye’nin çeşitli bölgelerindeki topraklarında genellikle potasyum besin maddesi yeterli miktarlarda bulunduğundan kullanılacak kompoze gübreler çoğunlukla içinde potasyum bulunmayan kompoze gübreler olması gerekir.

• Tarladan alınan toprak örneklerinin analiz sonuçlarına göre toprakta azot ve fosfor yanında potasyum eksikliği de görülüyorsa o zaman içinde azot, fosfor ve potasyum bulunduran kompoze gübreler kullanılmalıdır.

• Kompoze gübrelerin her yıl kullanılması sonucu bazı tarlalarda fosfor fazlalığı oluşmaktadır. Bu nedenle toprak analizi sonucunda fosforlu gübreye ihtiyaç yok ise kompoze gübreler yerine diğer azotlu gübrelerin kullanılması gerek üretici ve gerekse ülke açısından daha ekonomik ve verimli olur.

• Kompoze gübrelerin içinde bulunan bitki besin maddeleri miktarı ekilecek bitkinin isteğine her zaman uygun olmayabilir. Az olabilir, istenenden çok olabilir.

• Kompoze gübrenin içinde bulunan bitki besin maddeleri iklime ve toprağın özelliğine göre ayrı ayrı ve farklı usullerle verilmesi gerekiyor olabilir. Kompoze gübrelerde besin maddeleri bir arada olduğundan bu imkansızdır.

• Kompoze gübrelerdeki azotun tamamı amonyum formunda olabildiği gibi bir kısmı nitrat formunda bulunabilir. İçeriğindeki fosforun tamamı suda erir durumda olanlar yanında, bir kısmı nitratta erir form da olan gübreler de vardır.

Kompoze gübreler: NPK formunda olup, en çok tüketilenleri 15-15-15, 20-20-0, DAP (18-46-0)

Türkiye’de son 15-20 yıldır tüketilen kimyasal gübre cinsleri hemen hemen aynıdır. Tüketilen bu gübrelerin toplam tüketim içindeki oranları da yıllara göre çok büyük farklılık göstermemektedir. Türkiye’de kullanılan potasyumlu gübre genellikle potasyum sülfattır. İçerdiği klor, bazı bitkiler için sakıncalı olduğundan potasyum klorür tercih edilmemektedir (Eraslan ve ark., 2010). 2005 yılında 5,2 milyon ton olan gübre tüketimi 2017 yılında %22 oranında artmıştır. 2017 yılında fiziki toplam olarak 6,3 milyon ton gübre tüketiminin en büyük kısmını sırasıyla %31 ile üre, %13 ile diamonyum fosfat, %13 ile 20-20-0 ve %11 ile de amonyum sülfat oluşturmuştur. Türkiye bitki besin maddesi bakımından toplam NPK verileri incelendiğinde 2017 yılında %67 ile en fazla azot tüketildiği görülmektedir. 2005-2017 yılları arasında tüketimde en yüksek artış %33’lik pay ile potasyum tüketiminde gerçekleşmiştir.

Tarım konusunda bilinçlendirme amacıyla hazırladığımız “TARIM 101” makale serimizin üçüncü kısmının sonuna geldik. Bir sonraki konumuz “İntansif ve Ekstansif Tarım” en kısa zamanda yayımlanacaktır. Sevgiyle ve sağlıcakla kalın.

Ahmet ÇİFTÇİ

KAYNAKÇA

Türkiyede ve Dünyada Gübre Sanayinin Durumu : https://www.ankaratb.org.tr/lib_upload/7_G%C3%BCbre%20Raporu_15_07_2005.pdf adresinden alındı

GÜBRETAŞ. KATI GÜBRELER. Gübretaş: https://www.gubretas.com.tr/urunler/kati-gubreler/ adresinden alındı

Güneysan Gübre. Kimyevi Gübre Çeşitleri. Güneysan Gübre: https://www.guneysan.com.tr/new/wp/wordpress/index.php/kimyevi-gubre-cesitleri/ adresinden alındı

TAGEM. Gübre Politika Belgesi. Gübre Sektör Politika Belgesi: https://www.tarimorman.gov.tr/TAGEM/Belgeler/yayin/G%C3%BCbre%20Sekt%C3%B6r%20Politika%20Belgesi%202018-2022.pdf adresinden alındı

Tarfin. (2021, Mart 28). Tarımsal Gübre Çeşitleri Nelerdir? Kaç Çeşit Gübre Vardır? Tarfin : https://tarfin.com/blog/tarimsal-gubre-cesitleri-nelerdir-kac-cesit-gubre-vardir adresinden alındı